تحلیل و بررسی اشکالات بر نظریه حب از نگاه علامه طباطبایی

حجت الاسلام دکتر سید مجید موسوی ارائه دهنده، حجت الاسلام استاد محمد رضاپور و حجت الاسلام دکتر مجتبی افشارپور ناقدان این کرسی و حجت الاسلام دکتر سید علی هاشمی دبیر علمی نشست در این جلسه حاضر شدند.

در این کرسی، حجت الاسلام موسوی در ابتدا دیدگاه برخی از اساتید پیرامون نقد دیدگاه فلسفی علامه طباطبایی ره در مورد حب را مطرح نمود و گفت: علامه طباطبایی حب را «رابطه وجودی بین محب و محبوب» معرفی کرده است و ناقدان یاد شده، این تعریف را نپذیرفته و اشکالاتی بر آن مطرح کرده‌اند. از جمله این که اگر این رابطه وجودی باشد، محبوب نمی‌تواند امر عدمی باشد، در حالی که در بسیاری از موارد، محبت به کمال مفقود تعلق می‌گیرد؛ همچنین اگر حب رابطه وجودی باشد، حب خداوند به مخلوقاتش در مرتبه ذات قابل تصور نیست؛ زیرا مخلوقات در آن مرتبه حضور ندارند. اشکال دیگر آنکه اگر حب رابطه وجودی بین محب و محبوب باشد، حب خداوند به ذاتش با آن سازگار نیست؛ زیرا تغایر وجودی بین خداوند و ذاتش نداریم. علامه طباطبایی در بحث رابطه حب با علم، محب را نیازمند علم و شعور نسبت به محبوب نمی‌داند.

وی در ادامه با تمایز بین حب بالذات و حب بالعرض، دیدگاه علامه، اظهار داشت: حب بالذات، همان حب اصلی است که به کمال موجود تعلق می‌گیرد و بالتبع به کمالات مفقود نیز تعلق می‌گیرد. بنابراین حب انسان به امور مفقود، تبعی است و ناشی از محبتی است که اصالتا به کمال موجود دارند. در مورد خداوند متعال نیز بالاصالة به کمالات ذاتش تعلق می‌گیرد و بالتبع به مخلوقاتش. از این رو، برای دفع اشکال رابطه محبت خداوند به ذاتش، تغایر حیثیت‌ها را کافی است. خداوند از یک حیثیت محب و از حیث دیگر، کمالات ذاتش، محبوب او است.

ارائه دهنده کرسی با استناد به برخی از عبارات مرحوم علامه در المیزان بیان کرد: علامه حقیقت حب و علم را در مقام ثبوت از هم جدا دانسته، ولی در مراتب وجود، شعور هر مرتبه را متناسب با همان مرتبه می‌دانند؛ بنابراین اگر تعبیر عدم لزوم علم و شعور در حب جمادات مطرح می‌شود، مراد علم در مرتبه انسان است.

در ادامه حجت الاسلام دکتر افشارپور، ضمن تأیید اجمالی محتوای پژوهش بر این نکته اذعان داشت که به جای تأکید بر کمال موجود، بهتر است گفته شود که منشأ محبت، کمال است، چه موجود باشد یا مفقود. این تعبیر اشکالات یاد شده را به راحتی برطرف می‌سازد.

وی افزود: در بحث رابطه علم و حب نیز با علاوه بر تفکیک مقام اثبات و ثبوت، دانسته می‌شود که فاعل‌های طبیعی نیز دارای علم و شعورند؛ هر چند علم و شعور در مرتبه انسانی را دارا نیستند.

سپس حجت الاسلام استاد رضاپور در سخنانی بیان کرد: به نظر می‌رسد اشکالات بر دیدگاه علامه وارد است و دفاع استاد موسوی کافی نیست. ایشان ضمن نقد وجودی دانستن رابطه محبت و محبوب، این اشکال را در باب حب خداوند به ذاتش برجسته دانستند و تغایر مفهومی و حیثیتی را برای جواب قانع کننده ندانستند؛ زیرا با رابطه وجودی هماهنگ نیست.

وی در بحث رابطه علم و حب نیز پاسخ استاد موسوی را ناکافی دانسته و ابراز داشت: مبانی فلسفی علامه این رابطه را نفی می‌کند. بیان ایشان در المیزان درباره شعورمند بودن همه مخلوقات حتی جمادات برای توضیح آیه قرآن بوده و با تبیین‌ها و تصریحات فلسفی ایشان هماهنگی ندارد. ایشان در مجموع دفاعیات یاد شده از دیدگاه علامه را مقبول ندانستند.

حجت الاسلام موسوی در پایان، پاسخ‌هایی به فرمایشات جناب استاد رضاپور بیان کرد که در مواردی مورد پذیرش استاد قرار گرفت و برخی موارد پذیرفته نشد.