جامعة المصطفی؛ پیشگام در تلفیق سنت حوزوی و نوگرایی دانشگاهی

مشروح این یادداشت به این شرح است:

مدرنیته، به‌عنوان یک پدیده فکری و اجتماعی، چالش‌های بسیاری را برای جوامع اسلامی ایجاد کرده است. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، جدایی معرفتی و ساختاری میان دو نهاد علمی حوزه و دانشگاه است. این یادداشت به بررسی تأثیر مدرنیته بر شکل‌گیری این شکاف می‌پردازد و با تأکید بر تقابل روش‌شناختی، اهداف و ارزش‌های معرفتی این دو نهاد، پیامدهای این جدایی را تحلیل می‌کند. همچنین، نقش جامعة المصطفی العالمیه به‌عنوان یک الگوی موفق برای ایجاد وحدت معرفتی، تلفیق علوم دینی و مدرن، و ارائه راهکارهای میان‌رشته‌ای بررسی می‌شود. این تحقیق نشان می‌دهد که جامعة المصطفی می‌تواند زمینه‌ساز تولید علم دینی و تمدن‌سازی نوین اسلامی باشد.

جدایی معرفتی و ساختاری میان حوزه و دانشگاه، بخشی از تاریخ تحولات اجتماعی و علمی ایران در مواجهه با مدرنیته است. دانشگاه‌های ایران به‌ویژه از زمان تأسیس دارالفنون و سپس دانشگاه تهران در دوران پهلوی اول، بر اساس مدل‌های غربی طراحی شدند و از همان ابتدا نوعی تفکیک میان علوم جدید و علوم دینی شکل گرفت.

حوزه‌های علمیه نیز که مسئولیت حفظ هویت دینی و معرفتی جامعه را برعهده داشتند، عموماً به علوم سنتی پایبند ماندند و در برخی موارد، با علوم مدرن به‌ویژه در علوم انسانی برخوردی محتاطانه داشتند. این تفکیک به دلایل تاریخی و اجتماعی قابل‌توجه، واقعی است، اما شرایط امروز را نمی‌توان به‌سادگی تداوم این گذشته دانست.

در ایران امروز، وضعیت دانشگاه‌ها نسبت به گذشته پیچیده‌تر و متنوع‌تر شده است. برخی از ابعاد این تنوع عبارت‌اند از:

1. رشد علوم انسانی اسلامی: تلاش‌هایی برای بازنگری و بازتعریف علوم انسانی بر اساس ارزش‌های اسلامی در حال انجام است. نمونه‌هایی از این حرکت را می‌توان در مراکزی مانند مؤسسه امام خمینی (ره) و دانشگاه باقرالعلوم (ع) مشاهده کرد.
2. میان‌رشتگی و تعامل با حوزه: در سال‌های اخیر، همکاری میان دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه در زمینه‌هایی همچون فلسفه علم، الهیات، و اخلاق زیستی افزایش یافته است.
3. رشد معنویت در دانشگاه‌ها: برخلاف برخی دیدگاه‌ها، بسیاری از دانشجویان و اساتید دانشگاه‌های ایران همچنان به ارزش‌های دینی پایبندند، و فضای دانشگاه‌ها به تدریج از یک محیط صرفاً سکولار فاصله گرفته است.

با این حال، چالش‌هایی همچون تفاوت ساختارهای آموزشی و فاصله میان علوم انسانی موجود با مبانی اسلامی، که عمدتاً بر اساس الگوهای سکولار و غربی بنا شده‌اند، همچنان در مسیر تحقق وحدت حوزه و دانشگاه وجود دارد.

در سال‌های اخیر، تغییرات مثبتی همچون ترویج گفتمان علمی، برگزاری کنفرانس‌هایی با حضور اساتید دانشگاهی و حوزوی، توسعه نهادهای آموزشی میان‌رشته‌ای و حضور روحانیون در دانشگاه‌ها مشاهده می‌شود.
جامعة المصطفی العالمیه: الگویی برای وحدت علم و دین

جامعة المصطفی العالمیة به عنوان نهادی علمی و بین‌المللی با هویت حوزوی، توانسته نقش کلیدی و جدی‌تری در تقویت وحدت حوزه و دانشگاه ایفا کند. با توجه به رسالت این نهاد در گسترش علوم اسلامی، انسانی و اجتماعی، اقدامات زیر توانسته به نزدیک شدن به تحقق این هدف یاری رساند:

1. ارتقای میان‌رشتگی در علوم اسلامی و انسانی: جامعة المصطفی با ارائه رشته‌های متنوع در علوم اسلامی و انسانی مانند فقه، اصول فقه، فلسفه، اخلاق، حقوق، روان‌شناسی و مدیریت، توانسته به طور جدی در ایجاد پیوندهای میان‌رشته‌ای نقش‌آفرینی کند. در این میان تأکید بر نگاه جامع‌نگر و میان‌رشته‌ای فرصتی برای همگرایی مفاهیم و روش‌های حوزوی و دانشگاهی فراهم می‌کند.
2.  توسعه پژوهش‌های مشترک: با توجه به ظرفیت بالای پژوهشی جامعة المصطفی در حوزه‌های اسلامی و انسانی، این نهاد می‌تواند محور پروژه‌های پژوهشی مشترک میان حوزه و دانشگاه باشد. این پروژه‌ها می‌توانند به تبیین مسائل نوظهور و ایجاد ادبیات علمی مبتنی بر ارزش‌های اسلامی کمک کنند.
3. تربیت نیروهای متخصص میان‌رشته‌ای: جامعة المصطفی با بهره‌گیری از شبکه گسترده داوطلبان بین‌المللی، می‌تواند متخصصانی تربیت کند که علاوه بر تسلط بر علوم اسلامی، با روش‌ها و دانش علوم انسانی و اجتماعی مدرن آشنا باشند. این افراد می‌توانند حلقه اتصال حوزه و دانشگاه در سطوح علمی و اجرایی باشند.
4.  ایجاد گفتمان علمی وحدت‌آفرین: با برگزاری همایش‌ها، کنفرانس‌ها و کارگاه‌های تخصصی، جامعة المصطفی توانسته به فضای گفتمانی بین حوزه و دانشگاه رونق بخشد و از این طریق به تعمیق فهم مشترک از علوم اسلامی و انسانی کمک کند.
5.  نشر اندیشه اسلامی در سطح جهانی: نقش جامعة المصطفی در ترویج اسلام ناب محمدی و معارف اسلامی در سطح جهانی، فرصت مناسبی است تا این نهاد، نتایج علمی و پژوهشی ناشی از همکاری حوزه و دانشگاه را به جهان معرفی کند و به تقویت گفتمان اسلامی در عرصه بین‌الملل بپردازد.
6.  همگرایی در تربیت نیروی انسانی: جامعة المصطفی می‌تواند با تعامل مستقیم با دانشگاه‌ها، زمینه‌های آموزش مشترک و طراحی برنامه‌های درسی تلفیقی را فراهم کند تا دانشجویان هر دو نهاد با رویکردهای اسلامی و علمی مدرن تربیت شوند.

در مجموع، جامعة المصطفی با توجه به ظرفیت علمی، بین‌المللی و تربیتی خود، می‌تواند به مثابه پلی مستحکم عمل کند که حوزه و دانشگاه را در عرصه‌های نظری، عملی و بین‌المللی به یکدیگر متصل سازد.