رخشنده اعتصامی، معروف به پروین اعتصامی، در سال ۱۲۸۵ خورشیدی در تبریز به دنیا آمد. وی زبان فارسی و عربی را نزد پدرش، یوسف اعتصامی، فراگرفت و از کودکی در محافل ادبی حاضر بود، پروین از همان ابتدا علاقه‌مند به موضوعات دینی و معارف اسلامی بود و در اشعار خود مضامین قرآن و حدیث را با زبانی روان و عمیق بیان می‌کرد. او شاعری بود که قرآن و ادب را درهم آمیخت با بهره‌گیری از مفاهیم دینی و اجتماعی، توانست اشعاری پرمحتوا و تأثیرگذار بیافریند.
اشعار او مفاهیم اصیل عرفان اسلامی را که خاستگاه آنها قرآن و حدیث است، به‌صورتی هنرمندانه به تصویر کشیده است. مفاهیمی همچون امید، هدایت، پویایی، اخلاق‌گرایی و نیک‌زیستی را با استفاده از روش‌هایی همچون تمثیل و مناظره بازگو کرده و نقش تربیتی دین را در آثارش به‌خوبی نمایان کرده است. پروین در کنار مضامین تعلیمی و اخلاقی، به مسائل اجتماعی نیز پرداخته و ضمن نکوهش ستم و استبداد، خوانندگان خود را به سوی نور و هدایت دعوت کرده است.
وی در ۳۴ سالگی به‌دلیل بیماری حصبه درگذشت و در قم در کنار حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد. آثارش دریچه‌ای تازه به روی زنان در عرصه شعر و ادبیات گشود و جایگاه وی را به‌عنوان یکی از ستارگان درخشان ادب پارسی تثبیت کرد.
به بهانه، ۲۵ اسفندماه، سالروز بزرگداشت پروین اعتصامی، محمد فولادی، مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی مجتمع آموزش عالی زبان، ادبیات و فرهنگ شناسی درباره شیوه‌های پروین اعتصامی در بیان معارف ژرف و عمیق گفت‌وگویی با خبرگزاری ایکنا کرده است که متن این گفت‌و‌گو را در ادامه می‌خوانیم:
محمد فولادی، دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم در پاسخ به این پرسش که پروین اعتصامی برای بیان معارف ژرف و عمیق چه شیوه‌ای را پیش می‌گرفت؟ گفت: همان‌گونه که مشخص است، یکی از زمینه‌های بازتاب معارف اسلامی و اخلاقی که در راستای تربیت قرآنی و اخلاقی انسان‌ها قرار می‌گیرد، شعر و ادب پارسی است که در تربیت جامعه اسلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
وی افزود: پروین اعتصامی نیز شاعری است که در دوره معاصر، اشعار او بازتاب گسترده و هنرمندانه‌ای داشته و مضامین دینی، اخلاقی، تربیتی و اجتماعی را شامل می‌شود، این شاعر معاصر توانسته مضامین ذکر شده را با زبانی ساده و صمیمی بیان کند، به‌گونه‌ای که مورد پذیرش طبع مخاطبان از عوام تا خواص قرار بگیرد.
فولادی در پاسخ به این پرسش که قالب اصلی اشعار پرون اعتصامی برای بیان آموزه‌های قرآنی چه بود، بیان کرد: پروین اعتصامی، مباحث مهمی را که در قالب‌های گوناگون مانند مناظرات، قطعات، قصیده و امثالهم بیان کرده، با اشاره به آیات و روایات در مسائل وارد شده است، مواردی مانند آزمون‌ها و مشکلات زندگی، ارزش کار برای انسان‌ها، ارزش اعمال انسانی، اعتماد به نفس، تأثیر تکبر و آفات آن در راه انسان و جایگاه زنان در جامعه.
وی با اشاره به اینکه شیوه بیان تجربیات پروین اعتصامی در قالب مناظره بود، اظهار کرد: پروین اعتصامی، مهم‌ترین و سازنده‌ترین آموزه‌های زندگی خود را به‌صورت پرسش و پاسخ یا مناظره از زبان موجوداتی مانند ابر و باران، کوه و کاه، دام و دانه، مرغ و ماهی، خاک و باد و مار و مور بیان کرده است که این شیوه، با بیان پاک‌ترین اندیشه‌ها و لطیف‌ترین عواطف، فراز و نشیب زندگی آدمی را به‌خوبی به تصویر می‌کشد.
فولادی با بیان اینکه بسیاری از تمثیل‌هایی که پروین اعتصامی در اشعار خود برای جنبه تربیتی استفاده می‌کند، حالت مناظره دارد، ادامه داد: گرچه شیوه مناظره برای مطرح کردن معانی ژرف در ادبیات فارسی پیشینه داشته، اما در دوره معاصر پروین اعتصامی است که آن را احیا کرده و اندیشه نو و مضامین نو در این دمیده است، از جمله این جنبه‌ها که بسیار پراهمیت نیز است، استفاده از آیات و روایات است.
مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی مجتمع آموزش عالی زبان، ادبیات و فرهنگ شناسی در پاسخ به اینکه مصادیقی از بیان معارف قرآن و اهل بیت(ع) توسط پروین اعتصامی را مطرح کنید، اظهار کرد: به‌طور نمونه این شاعر در مورد اتلاف عمر می‌گوید: «زیان را تو برداشتی، سود را چرخ/ شگفتی است این‌گونه بازارگانی» که اشاره به سخن امام هادی(ع) دارد که می‌فرمایند: «الدّنیا سُوقٌ رَبِحَ فی‌ها قَومٌ وَ خَسِرَ آخَرونَ؛ دنیا بازاری است که گروهی در آن سود می‌برند و جمعی زیان می‌بینند» امام هادی(ع) دنیا را به بازار و تجارتخانه‌ای تشبیه فرموده است که ساکنان آن از دو گروه خارج نیستند؛ تعدادی سود برده و عده‌ای دیگر زیان دیده‌اند.
وی افزود: همچنین در بیت دیگری که در سروده‌هایی از پروین اعتصامی است، آمده: «روز بگذشته خیال است که از نو آید/ فرصت رفته محال است که از سر گردد» که اشاره به سخن امام علی(ع) در نامه ۳۱ نهج‌البلاغه دارد که می‌فرمایند: «بادِرِ الفُرصَةَ قَبلَ أن تکونَ غُصّةً، فرصت را دریاب، پیش از آن که از دست شدنش موجب اندوه شود.»
فولادی اظهار کرد: سروده‌ای دیگر از پروین اعتصامی وجود دارد که اشاره به اعتقاد و ثبت اعمال انسان در محضر خداوند دارد که این‌گونه است: «حدیث نیک و بد ما نوشته خواهد شد/ زمانه را سند و دفتری و دیوانی است» این بیت اشاره به آیه ۲۰ سوره مبارکه مزمل دارد: «وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ، آن را نزد خدا به بهترین صورت و بزرگ‌ترین پاداش خواهید یافت.»
وی در پاسخ به این پرسش که چگونه راه و روش داشتن بصیرت در شعر پروین اعتصامی احساس می‌شود، بیان کرد: پروین اعتصامی درباره داشتن بصیرت و بینش برای انتخاب راه درست سروده است: «بس بی‌بصری، اگرچه بینائی/ بس بی‌خبری، اگرچه هشیاری» که این سروده اشاره به آیه ۱۷۹ سوره مبارکه اعراف دارد که فرمود: «لَهُمْ قُلُوبٌ لَا یَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لَا یُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا یَسْمَعُونَ بِهَا؛ آنها دل‌هایی دارند که با آن «اندیشه نمیکنند» و نمیفهمند و چشمانی دارند که با آن نمیبینند و گوش‌هایی دارند که با آن نمیشنوند.»
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه آیا پروین اعتصامی دارای تربیت قرآنی بود، گفت: همچنین این شاعر دوره معاصر، براساس تربیت قرآنی که داشته، با توجه به روایاتی که در سخنان اهل بیت(ع) در خصوص اهمیت زنان و توجه آنان به علم‌آموزی، آمده است، این‌گونه در قالب بیت شعری سرود: «به که هر دختر بداند قدر علم آموختن/ تا نگوید کس، پسر هشیار و دختر کودن است» این در صورتی است که در آن روزگار دختران حق چندانی در علم‌آموزی نداشتند، او به این امر اشاره می‌کند.
وی افزود: در بیت دیگری از سروده‌های پروین اعتصامی، بیتی به چشم می‌خورد که نشان از آیه ۹ سوره مبارکه اسراء دارد که خداوند می‌فرماید: «إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَیُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا کَبِیرًا، قطعاً این قرآن به آیینى که خود پایدارتر است راه مى‌نماید و به آن مؤمنانى که کارهاى شایسته مى‌کنند مژده مىدهد که پاداشى بزرگ برایشان خواهد بود.»
فولادی تصریح کرد: پروین، بیت مرتبط با این آیه را این‌گونه سروده است: «تو را فرقان دبیرستان اخلاق و معالی شد/ چرا، چون طفل کودن زین دبیرستان گریزانی» در این بیت واژه فرقان که نام دیگر قرآن است، نشان از این دارد که انسان همواره باید از معارف قرآن بیاموزد و از آن گریزان نباشد تا به هدایت برسد.
وی در پاسخ به اینکه پروین اعتصامی چگونه مفاهیم قرآنی را اشعارش بازتاب داده است، بیان کرد: نگاه پروین به جوامع اطراف خود همه جانبه بود، این نکته جالب است که بدانید پروین اعتصامی در محیط اشرافی و حکومتی پرورش یافته، اما شخصیت وی بزرگ و آزاده بوده که بسیار انسان تیزبینی بوده که نگاه کلی به لایه لایه‌های جوانب یک جامعه داشته است.
مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی مجتمع آموزش عالی زبان، ادبیات و فرهنگ شناسیگفت: پروین اعتصامی جوانب یک جامعه را درک کرده و با تأسی به قرآن و توجه به مضامین قرآنی، توانست مفاهیم بلندی را در آثارش بازتاب بدهد و از جهتی توانسته با شناخت منابع دینی فارسی و عربی و تلفیق این‌ها، معارف ژرف را در جامعه رواج دهد.
وی در پایان با تأکید بر هنر جامعه‌شناسی پروین اعتصامی بیان کرد: این سبک پروین اعتصامی، سبک تعلیمی است که در آثار شاعران قبل از وی نظیر نظامی گنجوی، سعدی و دیگر شاعران وجود داشته است. از طرفی پروین اعتصامی با وجود اینکه در علم جامعه‌شناسی تحصیل نکرده، اما جامعه‌شناس خوبی بوده، توانسته موضوعات به‌روز جامعه خود را با تعالیم قرآن کریم تطبیق بدهد و آنها را بسیار مؤثر برای نسل جوان آن روزگار بیان کند و تأثیر بگذارد.
Δ