آینده‌نگری درباره هوش مصنوعی و اثرات آن بر ساختارهای اجتماعی و دینی یک موضوع چندوجهی است. برای تحلیل این موضوع باید به چند نکته اساسی توجه داشت:
در گام نخست باید نگاهی به انسان‌شناسی اسلامی داشته باشیم. در اندیشه اسلامی انسان موجودی دارای روح، عقل و اراده آزاد است. حال هوش مصنوعی که بازتابی از عقل انسانی محسوب می‌شود، می‌تواند جایگاه انسان در هستی را به چالش بکشد. باید بررسی کرد که آیا می‌توان هوش مصنوعی را به عنوان موجودی مستقل تلقی کرد یا خیر.
مسأله بعدی، موضوع اخلاق و مسئولیت است. در اسلام مسئولیت اخلاقی و تصمیم‌گیری بر عهده انسان است. توسعه هوش مصنوعی باید با در نظر گرفتن اصول اخلاقی اسلامی از جمله احترام به کرامت انسانی، عدالت، صداقت و مسئولیت‌پذیری صورت گیرد.
هوش مصنوعی همچنین می‌تواند ساختارهای اجتماعی را تغییر دهد؛ از بازار کار گرفته تا روابط اجتماعی، نظام آموزشی و حتی رفتارهای دینی. این تحولات نیازمند آمادگی، آموزش و سازگاری دقیق جامعه است.
یکی دیگر از مخاطرات اساسی افزایش شکاف طبقاتی ناشی از دسترسی نابرابر به فناوری است؛ چه در سطح ملی و چه در عرصه بین‌المللی. اگر جوامع نخبگانی یا حتی کشورهای خاص به طور انحصاری از این فناوری بهره‌مند شوند، شاهد نابرابری‌هایی خواهیم بود که به تنش‌های اجتماعی و بین‌المللی منجر می‌شود.
یکی از مهمترین نگرانی‌ها تأثیرپذیری تفسیر دین از طریق ابزارهای هوش مصنوعی است. استفاده از این فناوری در تحلیل متون دینی اگر بدون دقت و چارچوب علمی انجام شود، می‌تواند به تحریف معانی بینجامد.
از سوی دیگر، ظهور مسائل فقهی نوینی همچون مسئولیت‌های حقوقی هوش مصنوعی، تصمیم‌گیری خودکار، حریم خصوصی و امنیت دیجیتال نیز از پیامدهای این تحولات است که به نظریه‌پردازی و اجتهاد جدید و سریع نیاز دارد.
البته باید تأکید کرد که هوش مصنوعی فرصت‌هایی نیز در اختیار متولیان امور دینی قرار می‌دهد از جمله بهبود کیفیت زندگی، تسهیل دسترسی به آموزش دینی و افزایش بهره‌وری در خدمات اجتماعی.
آینده‌نگری هوش مصنوعی از منظر اندیشه اسلامی نیاز به بررسی دقیق و جامع با هدف ایجاد تعادل بین بهره‌برداری از فناوری‌های نوین و حفظ اصول اخلاقی و انسانی دارد.
برای بهره‌برداری هدفمند از هوش مصنوعی در چارچوب هنجارهای اسلامی و کاهش چالش‌های احتمالی می‌توان اقدامات زیر را پیشنهاد کرد:
۱. توسعه آموزش و تحقیقات میان‌رشته‌ای: طراحی برنامه‌هایی در راستای پیوند علوم انسانی، فلسفه، دین و هوش مصنوعی. این تحقیقات و آموزش‌ها می‌توانند به درک بهتر تأثیرات هوش مصنوعی بر مفاهیم انسانی و دینی کمک کند.
۲. توسعه الگوریتم‌های اخلاقی: طراحی و توسعه الگوریتم‌هایی مبتنی بر اصول اخلاقی اسلام که در تصمیم‌گیری‌های هوش مصنوعی استفاده شوند.
۳. آموزش عمومی و توانمندسازی جامعه: برگزاری دوره‌هایی برای عموم مردم جهت آشنایی با فرصت‌ها و تهدیدهای این فناوری. این آموزش‌ها باید علاوه بر آموزش‌های کار با ابزارهای هوش مصنوعی، شامل مباحث اخلاقی و اجتماعی نیز باشد.
۴. آموزش تخصصی برای نخبگان دینی: طراحی دوره‌های ویژه برای علما و پژوهشگران دینی برای شناخت ابعاد فقهی و اخلاقی این فناوری.
۵. تدوین سیاست‌ها و مقررات: ایجاد چارچوب‌های حقوقی و اخلاقی برای استفاده مسئولانه از هوش مصنوعی که به حفظ حقوق قانونی و دینی بشر و کرامت انسانی کمک کند.
۶. نظارت و ارزیابی منظم: تشکیل نهادهای تخصصی برای نظارت بر کاربرد هوش مصنوعی به ویژه در حوزه‌های حساس مانند سلامت، آموزش و امنیت.
۷. ایجاد سکوهای (پلتفرم‌های) همکاری علمی و دینی: همکاری مشترک نهادهای دانشگاهی و حوزه‌های علمیه برای تبادل دانش و تجربیات در جهت توسعه سالم این فناوری.
۸. ترویج فرهنگ اخلاقی در فناوری: تشویق توسعه‌دهندگان به رعایت اصول انسانی در طراحی و استفاده از هوش مصنوعی.
۹. برگزاری گفت‌وگوهای بین‌المللی: نشست‌های علمی دینی برای تبادل دیدگاه‌ها درباره چالش‌های هوش مصنوعی در سطح جهانی.
۱۰. در مجموع توسعه متوازن و هوشمندانه هوش مصنوعی مستلزم همکاری و هم‌افزایی میان نهادهای مختلف کشور، از جمله دولت، مجلس، قوه قضاییه، دانشگاه‌ها، صنعت و حوزه‌های علمیه است. هدف نهایی باید ایجاد زیست‌بومی باشد که ضمن توسعه فناوری، اصول اخلاقی و انسانی را نیز حفظ نموده و به سوی تعالی سوق دهد.
جامعة المصطفی برنامه‌ریزی‌هایی برای آشنایی طلاب، اساتید و مخاطبان علمی خود با هوش مصنوعی و آگاهی‌بخشی درباره فرصت‌ها و تهدیدهای آن در دستور کار دارد. هدف این است که مخاطبان جامعة المصطفی توان بهره‌گیری از هوش مصنوعی در امور علمی و پژوهشی را به دست آورند.
مقام معظم رهبری در بیانات متعدد خود بر لزوم توجه به لایه‌های زیربنایی و زیرساخت‌های لازم برای توسعه این فناوری تأکید کرده‌اند. از جمله این لایه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
توسعه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات
تربیت نیروی انسانی متخصص
حمایت از تحقیقات بنیادی، نوآورانه و کاربردی
تدوین سیاست‌ها، ضوابط و مقررات ملی
رهبر انقلاب معتقدند که ایران نباید صرفاً مصرف‌کننده هوش مصنوعی باشد، بلکه باید به یک تولیدکننده فعال در این حوزه بدل شود؛ در غیر این صورت وابستگی فناورانه به بیگانگان منافع و هویت فرهنگی ما را تهدید خواهد کرد. از این رو تأکید ایشان ورود عمیق به مسأله طراحی هوش مصنوعی در تمامی زمینه‌ها اعم از نظامی، اقتصادی، حقوقی و پزشکی است.
تجربه جهانی نشان می‌دهد که تنظیم‌گری موفق در زمینه هوش مصنوعی نیازمند رویکردی جامع و چندبعدی شامل تدوین قوانین، اصول اخلاقی، نظارت و ارزیابی است. این اقدامات به ایجاد یک زیست‌بوم هوش مصنوعی پایدار و اخلاقی کمک می‌کند تا از منافع این فناوری به نحو احسن بهره‌برداری نماییم.
باید توجه داشت که کشورهای غربی عمدتاً با هدف تأمین منافع خود و حفظ سلطه فناوری اقدام به قانون‌گذاری می‌کنند. بنابراین ایران باید با نگاهی مستقل و متکی بر فرهنگ بومی خود وارد این عرصه شود و به این مسأله توجه ویژه نماید.
نخبگان دانشگاهی، پژوهشگران و متخصصان فناوری نقش حیاتی و کلیدی در توسعه هوش مصنوعی دارند. آنان، محرک اصلی پیشرفت کشور در عرصه هوش مصنوعی هستند و می‌توانند نقش بسزایی در توسعه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور ایفا کنند.
وظایف آنها شامل موارد زیر است:
توسعه فناوری‌های نوین بومی
آموزش نیروی انسانی متخصص
تعامل بین علم، صنعت و بازار
تدوین سیاست‌ها و راهبردها
ترویج فرهنگ علمی و اخلاقی
آگاهی‌بخشی به جامعه
ایجاد شبکه‌ها و همکاری‌های علمی
توسعه دیپلماسی سایبر در عرصه بین‌المللی به معنای ایجاد و تقویت روابط و همکاری‌ها در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات و امنیت سایبری میان کشورها است. این دیپلماسی به ویژه در دنیای امروز که فناوری‌های دیجیتال و اینترنت به بخش جدایی‌ناپذیر زندگی روزمره تبدیل شده، اهمیت ویژه‌ای دارد. برای توسعه این دیپلماسی لوازم و راهبردهای مختلفی وجود دارد که به همراه زمینه‌های قانونی آن باید مورد توجه قرار گیرند. توسعه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات، تقویت همکاری‌های بین‌المللی، تدوین سیاست‌ها و استراتژی‌های ملی از مهمترین مسائل این دیپلماسی است.
نکته پر اهمیت در این گفتمان بین‌المللی باید حفظ استقلال کشورها و تأکید بر عدم دخالت در فرهنگ‌های بومی و ملی و باورهای دینی مردم باشد (که البته به نظر می‌رسد در صورت سیاست‌گذاری توسط کشورهای غربی، هدف تخریب قرار خواهند گرفت).
تجربیات جنگ اخیر نشان می‌دهد که دشمن در عرصه‌های مختلف از جمله گردآوری اطلاعات و تحلیل آنها، شناسایی‌ها و اجرای عملیات‌ها و پشتیبانی‌ها از فناوری‌های نوین اطلاعاتی و هوش مصنوعی بهره گرفته است. قاعدتاً دستگاه‌های امنیتی و نهادهای نظامی ما این موضوع را به دقت بررسی کرده و خواهند کرد. شناسایی این تهدیدات و چاره‌جویی جهت پیشگیری از مخاطرات امنیتی و نظامی ناشی از این فناوری‌ها و توسعه و ارتقاء توانایی‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری در این عرصه‌ها از مهمترین ضرورت‌ها است.
بخش مهمی از جنگ‌های نوین، جنگ ادراکی است. محافظت از مرزهای ادراکی جامعه در برابر تهاجم نرم دشمن تا حد زیادی به عهده مراکز علمی و فرهنگی از جمله حوزه‌های علمیه است. در بند ششم پیام مقام معظم رهبری در اربعین شهدای اقتدار هم به نقش حوزه‌های علمیه در بصیرت‌بخشی و معنویت‌افزایی و ایجاد طمأنینه اجتماعی اشاره شده است. فراگیری مهارت‌های رسانه‌ای و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین توسط فعالان حوزه‌ای جهت تقویت انسجام ملی و هویت دینی، پیش‌نیاز ایفای این مأموریت در این دوره است.
Δ