فلسفه درمان فارابی؛ از تحصیل‌السعادة تا مدل مشاورۀ فلسفی عقل‌محور

در تازه‌ترین نشست علمی همایش بین‌المللی «آراء و اندیشه‌های فارابی»، پروفسور حسین ساری‌اوغلو مقاله‌ای منتشر کرده است که از زاویه‌ای نو به میراث فارابی می‌نگرد: پیوند فلسفهٔ سعادت و اخلاق فارابی با حوزهٔ مشاورۀ فلسفی.

او در این مقاله استدلال می‌کند که تحصیل‌السعادة و آثار وابستهٔ فارابی، از جمله احصاء العلوم و آراء اهل المدینة الفاضلة، ساختاری منسجم برای «درمان عقلانی–اخلاقی انسان» فراهم می‌آورند و قابلیت انطباق با فلسفه‌درمانی‌های مدرن را دارند.

در مرکز این مدل، مفهوم «سعادت حقیقی» قرار دارد؛ کمال عقلانی و اخلاقی انسان که از هماهنگی عقل و اراده حاصل می‌شود. ساری‌اوغلو این مدل را با چارچوب‌های غربی مقایسه می‌کند: از شیوهٔ سقراطی و درمان منطقی (LBT) گرفته تا لوگوتراپی فرانکل و مشاورهٔ رواقی. تفاوت اساسی به باور او در بُعد متافیزیکی فارابی است: در کنار عقل انسانی، منبعی متعالی‌تر وجود دارد ـ عقل فعّال ـ که نور سعادت را افاضه می‌کند و مسیر رشد را معنا می‌بخشد؛ چیزی که مشاوره‌های غربی از آن بی‌بهره‌اند.

ساری‌اوغلو بر اساس این دستگاه، سه مرحلهٔ درمان فلسفی را طراحی کرده است:

۱. روشن‌سازی مفهوم سعادت و خودشناسی نظری،

۲. تمییز خیر حقیقی از خیر ظاهری و شکل‌دهی معرفت فضیلت،

۳. پرورش عادت‌های فاضلانه و کنش در جامعهٔ فاضله.

در رویکرد FFD، مشاور صرفاً تکنسین نیست؛ «فیلسوف–راهنما» است که باید خود اهل حکمت باشد و با تعلیم و تهذیب، مراجع را به کمال نظری و عملی هدایت کند. گفت‌وگو در این چارچوب بر پرسش‌های عقلانی، تحلیل فضیلت‌ها (عدالت، اعتدال، شجاعت، سخاوت) و یافتن معنا در رنج‌ها و دوگانگی‌ها استوار است؛ از اضطراب وجودی تا مسئلهٔ تصمیم اخلاقی در کار و زندگی.

این پژوهش همچنین به شباهت‌ها و تفاوت‌های FFD با مکاتب فلسفه‌درمانی اشاره می‌کند:

• سقراطی: اشتراک در جست‌وجوی دانش و فضیلت، تفاوت در هدف غاییِ سعادت.

• LBT: اشتراک در عقل‌گرایی، تفاوت در مبنای متافیزیکی خیر.

• لوگوتراپی: اشتراک در جست‌وجوی معنا، تفاوت در جهت‌گیری غایت‌محور (سعادت در برابر معنا).

• رواقی: اشتراک در پرورش فضیلت، تفاوت در پیوند اجتماعی و الهی عقل انسانی.

رویکرد FFD از فلسفهٔ فردی فراتر می‌رود و فلسفهٔ اجتماعی فارابی را نیز وارد عرصهٔ درمان می‌سازد: سعادت فردی بدون جامعهٔ فاضله ممکن نیست. بدین‌ترتیب، ساری‌اوغلو از فارابی تصویری تازه ارائه می‌دهد — نه فقط فیلسوف مدینهٔ فاضله، بلکه بنیان‌گذار امکان مشاورۀ فلسفی جامع‌نگر که عقل، اخلاق و شهر را به‌صورت یک کل در مسیر درمان و رشد انسان معاصر به‌هم پیوند می‌دهد.

به‌گفتهٔ او، رویکرد FFD نویدبخش شکل‌گیری نسل تازه‌ای از مشاوران فلسفیِ اسلامی است؛ مشاورانی که با الهام از فارابی، در راه سعادت حقیقی انسان، عقل را بیدار و اراده را به خیر هدایت می‌کنند.